Қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңі саяси партиялардың мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен қызмет ету үдерісінің белсенді қатысушылары ретіндегі рөлінің күшеюімен сипатталады. Соңғы жылдары партиялық жүйені ұтымды ету және негізгі әлеуметтік топтардың мүдделерін айқын көрсететін ірі партиялар құру үрдісі байқалды, – деп хабарлайды «Jsk ақпарат». Жалпы Қазақстандағы саяси партиялар институтының дамуын шартты түрде төрт негізгі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең 1990 жылдан 1995 жылдың күзіне дейінгі кезеңді қарастыру керек. «Қазақ КСРдегі қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңның қабылдануы, Қазақстан Компартиясының саяси аренадан кетуі, КСРОның ыдырауы елімізде көппартиялық жүйенің қалыптасу үдерісін жеделдетті. Екінші кезең 1995 жылдың күзінен 1999 жылдың көктеміне дейінгі аралықты қамтыды. 1999 жылы 10 қазанда өткен Мәжіліс сайлауы депутаттық мандат үшін партияаралық бәсекелестіктің алғашқы тәжірибесі болды.Қазақстанның партиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуының үшінші кезеңі 2002 жылы «Саяси партиялар туралы» жаңа Заңның қабылдануымен және 2004 жылғы Парламент сайлауымен байланысты. Төртінші – Қазақстанның партиялық жүйесі дамуының қазіргі кезеңі 2007 жылғы 21 мамырдағы «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Конституциялық заң қабылданғаннан кейінгі оқиғалардан бастау алады, ол айтарлықтай өзгерді. елдегі саяси партиялардың мәртебесі мен рөлін күшейтті. 2022 жылғы 16 наурызда Мемлекет басшысы ҚасымЖомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында елдің саяси жүйесінде ауқымды реформа жүргізілетінін мәлімдеді. Біріншіден, ҚазИСС аға ғылыми қызметкері Жанар Санхаеваның айтуынша, жарияланған өзгерістер биліктің барлық тармақтары арасында теңгерім орнатуға және «ойын ережелерін» қайта қарауға бағытталған.«Тежемелік және тепетеңдік жүйесі трансформацияға ұшырайды, мұндағы түпкі мақсат – Парламенттің рөлін күшейту. Заң шығарушы органды құру процедурасының өзі айтарлықтай жүйелі өзгерістерге ұшырайды. Биліктің заң шығару тармағын жаңарту саяси партияларды тіркеу тәртібін жеңілдету арқылы партиялық өрісті тікелей белсендіруден басталады», – дейді сарапшы. Осылайша, тіркеу кедергісі 20 мыңнан 5 мың адамға дейін төмендейтіні хабарланды. Ал Президент ҚасымЖомарт Тоқаев өзінің бүкіл президенттік мерзімі ішінде тіркеу шегін 8 есе қысқартты –2019 жылдың желтоқсанына дейін кедергі 40000 қол жинады. Тіркеу кедергілерінен басқа, партия құрылысының жаңа кезеңінің айрықша белгісі жаңа партияларды заңды тіркеуді жеңілдететін басқа да шаралар болып табылады. Осылайша, өңірлік өкілдердің санын және бастамашыл топ мүшелерінің қажетті санын қысқарту көзделуде. Әрине, бұл шаралардың барлығы болашақта Парламент Мәжілісінде өз электоратынан өкілдік ете алатын жаңа партиялық ойыншылардың пайда болуына ықпал етуі тиіс. «Сонымен қатар, бәсекелестік орта да өзгеруде. Жаңа сайлау циклінде партия ойыншылары да партиялық емес кандидаттармен бәсекеге түседі. Бұл аралас пропорционалды-мажоритарлық сайлау жүйесінің енгізілуінен көрінеді. Парламенттің төменгі палатасын партиялық тізім бойынша депутаттардың 70%-ы, бір мандатты округтерден 30%-ы құрады деп күтілді. Жергілікті жерде де аралас жүйе енгізілмек. Жаңа ережелер партиялардың сайлауалды бағдарламалары аясында мүдделері ұсынылмауы мүмкін сайлаушылардың сайлауалды қалауын ескеруге мүмкіндік береді», – деді саясаттанушы Нұрәли Сақ. Жалпы, аралас сайлау жүйесі екі бағытта сапалы өзгерістерге ықпал етеді. Біріншіден, саяси алаңда кәсіби саясаткерлер үшін жаңа әлеуметтік лифт пайда болады. Екіншіден, бұл саяси бірлестіктерге өз өкілдерінің рөлін күшейту қажеттігі туралы үлкен сигнал, партиялар жеке тұлға бола алмайды. Естеріңізге сала кетейік, Қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңі саяси партиялардың мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен қызмет ету үдерісінің белсенді қатысушылары ретіндегі рөлінің күшеюімен сипатталады. Соңғы жылдары партиялық жүйені ұтымды ету және негізгі әлеуметтік топтардың мүдделерін айқын көрсететін ірі партиялар құру үрдісі байқалды. Осы орайда Ұлт порталы жалпы Қазақстандағы саяси партиялар институтының дамуын шартты түрде төрт негізгі кезеңге бөлуге болатынын атап көрсетті.
Тәуелсіздік алған жылдары елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына, тәуелсіз баспасөздің дамуына көп көңіл бөлінді. Бұл жағдай республиканың өркендеуіне, қоғамның демократиялануына, реформаның тереңдеуіне, экономиканың және халықтың тұрмыс-тіршілігінің жақсаруына ықпал етті. Партия – мақсаты билікке қол жеткізу болып саналатын саяси ұйым. Партия қоғам мен мемлекет арасындағы дәнекер буын қызметін атқара алады. Партия халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтауы тиіс. 1990 жылдың аяғына қарай қатарында 800 мыңға жуық коммунист болған Қазақстан коммунистік партиясы сан жағынан ең көп саяси күш болды. Дегенмен елде компартияға деген халықтың сенімі әлсіреді. Бұл жағдай компартия беделінің түсуіне айтарлықтай әсер етті. 1990 жылы компартия мүшелерінің 42 пайызы өз еркімен партия қатарынан шықты. Осы жылы партия мүшелерінің қатары 49 мыңға кеміді.
«ҚХКП» (Қазақстанның Халықтық-коммунистік партиясы) – Қазақстан Коммунистік партиясының ыдырауы нәтижесінде құрылды. ҚХКП-ға ҚКП-дан 15 мың адам мүшелікке өтті. Бұл партия 2004 жылы сәуірде ҚР Әділет министрлігінде тіркелді.
Партияның мақсаты – қоғамда шынайы халық билігін, терең адамгершілік, еркіндік және ғылыми-техникалық жаңғыру негізінде дамыған экономика, әлеуметтік әділеттік орнату. Партия 2012 жылғы мәжіліс сайлауында 7 мандатты иеленді.
Сипаты – халықтық-коммунистік, коммунизм идеясын сақтай отырып, әлеуметтік әділетті қоғамға қол жеткізуді мақсат етеді. 1991 жылы Қазақстан социал-демократиялық партиясы құрылды және «Азат» азаматтық қозғалысының партиясы құрылды. Бұл уақытта «Желтоқсан» партиясы да құрылды. Бұл партияның құрамына 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына қатысқандар кірді. Ал жастар өздерінің саяси қозғалысы «Алаш» партиясын құрды.
1993 жылдың соңында Қазақстанда 4 саяси партия тіркелді. Олар – Социалистік партия, Қазақстанның Республикалық партиясы, Қазақстанның Халық конгресі және Коммунистік партия. 1994 жылы желтоқсанда Қазақстанның Халықтық-кооперативтік партиясы, 1995 жылы қаңтарда Қазақстанның Өрлеу партиясы, 1995 жылдың басында Қазақстанның Аграрлық партиясы, 1995 жылы жазда Қазақстанның Демократиялық партиясы құрылды.
1999 жылғы қаңтарда «Отан» партиясы құрылды. Бұл партия Н.Ә. Назарбаевтың президенттікке кандидатурасын қолдау үшін қоғамдық штаб негізінде құрылды.
Қазақстандағы саяси жүйені жетілдіріп, партияларды ірілендіру үшін «Отан» өзімен мақсат-мүддесі бір «Асар», «Азаматтық» және «Аграрлық» партиялармен бірігу нәтижесінде қайта құрылды. Сипаты халықтық-демократиялық болды, мақсаты – халықты өзін-өзі басқаруға қатыстыра отырып, қоғам мен мемлекет арасында үйлесімді қатынасқа қол жеткізу.
ҚР парламентінің 1998 жылы 7 қазанда Қазақстан Республикасы конституциясына партиялық тізім бойынша сайлауды елдің сайлау жүйесіне енгізуі партиялық құрылыс процестерін тездетті.
Жалпы 1999 жылы республикада барлығы 14 саяси партия мен 30-ға жуық саяси қоғамдық қозғалыс, бірлестік құрылды. 2000 жылы республикадағы ресми тіркелген партиялар саны 15-ке жетті.
2002 жылы шілде айында қабылданған Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» заңы және 2009 жылы 6 ақпандағы осы заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар елдің партиялық жүйесін одан әрі құрылымдық жағынан сапалы түрде өзгертті.
2006 жылы желтоқсан айында «Отан» партиясының 10-съезінде партияның аты «Назарбаев» Халықтық-демократиялық партиясы болып өзгертілді. 2007 жылы тамызда өткен парламент сайлауында партия айқын басымдылықпен жеңіске жетіп, билік партиясы аталды.
Партияның мақсаты – қоғамдық институттар мен мемлекеттік органдар күшін біріктіріп, әлемдік экономикалық дағдарыстың кері әсерін болдырмау және дағдарыстан кейін Қазақстанның дамуына қолайлы жағдай жасау. 2013 жылы қазан айында «Аманат» партиясының ХV съезі болып өтті. Онда «Аманат» партиясының саяси доктринасы «Нұрлы болашақ жолында» қабылданды.
Партия қоғамды одан әрі демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыруға; азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге; әлеуметтік әділеттік орнатуға және елімізде тұрақтылықты сақтауға; ұлтаралық және конфессияаралық келісімді нығайтуға; Қазақстан Республикасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін азаматтардың отансүйгіштігі мен жауапкершілігін тәрбиелеуге белсенді ықпал етуді басты мақсаттары етіп жариялады.
Мәжілісте «Аманат» көпшілік орынды иеленді.
2011 жылы республикада Қазақстан азаматтарының әртүрлі көзқарастарының кең шоғырын көрсететін 10 саяси партия тіркелді: Қазақстанның Демократиялық партиясы – «Азат», Қазақстанның Демократиялық партиясы – «Ақ жол», Қазақстанның Социал-демократиялық партиясы – «Ауыл», «Әділет» Демократиялық партиясы, Қазақстанның Коммунистік партиясы, «Аманат» Халықтық-демократиялық партиясы, Жалпыұлттық социал-демократиялық партия, Қазақстан патриоттар партиясы, «Руханият» партиясы.
Жалпы алғанда, Қазақстандағы партиялық жүйе қоғам мен мемлекет байланысының тиімді механизмі болып саналады және қоғамды демократияландыру мен ішкі саяси тұрақтылықты нығайту процестерінде маңызды рөл атқарады. Биыл еліміз Тәуелсіздік алғанына 28 жыл. Осы 28 жылда Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінде өзгерістер аз болған жоқ. Бес мәрте президенттік сайлау өткіздік. Биыл президент сайлауын алтыншы рет өткізгелі отырмыз. Екі президент Қазақстан халқына, қазақ халқына ант берді. Оның біріншісі – Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев болса, екіншісі Назарбаев отставкасынан кейін президенттік мандатты иеленген бұрынғы сенат спикері Қасым-Жомарт Тоқаев еді. Нұрсұлтан Назарбаев та, Қасым-Жомарт Тоқаев та билік партиясының, «Аманат» партиясының өкілдері. «Аманат» мүшелік саны жағынан да, биліктік басқару орындарындағы өкілдері жағынан да бірінші орында тұрған партия.
Жалпы Қазақстанда қазір қанша партия бар? Қазақстандағы партиялық жүйе мен парламенттегі көп партиялылық жүйенің дамуы қай деңгейде? Бүгін осы тақырыпта аз кем сөз шығарайық…
Жалпы көп партиялылық – мемлекеттің демократиялылығын дәлелдейтін негізгі элементтің бірі. Қазақстанда 2012 жылы сайлауы өтті. Міне, сол жылы Қазақстан Парламенті көп партиялы Парламентке айналды. Көп партиялық жүйе туралы бұған дейін де талқы болған. Сол әңгіме 2012 жылы шынға айналды. Мәжілістің бесінші шақырылымын анықтайтын сайлауға 7 саяси партия қатысқан.
«Аманат» партиясы 80,99 пайыз, «Ақ жол» партиясы 7,47 пайыз, Коммунистер 7,19 пайыз дауыс жинап Мәжіліске депутат кіргізді. Сайлау қорытындысы бойынша «Аманат» 83, «Ақ жол» 8, Коммунистер 7 депутат сайлады. Осы жолы Қазақстан Халқы Ассамблеясы өз ішінде сайлау жүргізіп, Мәжіліске 9 депутат сайлады. Осылайша 2012 жылы Қазақстан көп партиялы жүйеге көшті. Қазіргі таңда Мәжілісте үш саяси партияның және Ассамблеяның өкілдері бар.
Қазақстандағы ресми тіркелген саяси партиялар
Қазіргі таңда Қазақстанда ресми тіркелген, сіз бен біз білетін 6 саяси партия бар. Олар: «Аманат» партиясы, «Бірлік» саяси партиясы, «Ақ жол» партиясы, «Ауыл» партиясы, Коммунистер партиясы және «ЖСДП-Ақиқат» партиясы.
«Аманат» партиясының негізі 1999 жылы қаланған. Әуелде «Отан» партиясы болып құрылған еді. 2006 жылы сьез өтіп, партияның атауы «Аманат» болып өзгерді. 900 мың мүшесі бар екен. Мәжілістегі 107 орынның 84-і осы партияға тиесілі. Ресейдегі «Единая Россия», Тәжікстандағы «ТХДП», Әзірбайжандағы «Жаңа Әзірбайжан», Украинадағы «Партия Регионов» Қытайдағы Коммунистік, Армениядағы Республикашылдар партияларымен саяси байланысы бар партия.
«Ақ жол» партиясы 2002 жылы құрылған. 260 мыңға жуық, ОСК мәліметінше 180 мыңға жуық мүшесі бар. Мәжілістегі 107 орынның 7-еуі осы партияның өкілдеріне тиесілі. Естеріңізде болса, Мәжілістің үшінші шақырылымына 2 депутат кіргізген. Ал 2005 жылғы президент сайлауында партия атынан Әлихан Байменов сайлауға түсті. 1,61 пайыз дауыс жинап, 3-орын алған. Ақ жол – либералдар партиясы саналады.
Коммунистер партиясы 2004 жылы құрылған партия. Дәлірек айтсақ, сол кезде ресми тіркеуден өтіп, саяси процесстерге араласа бастады. Кей мәліметсе сүйенсек, 100 мыңнан астам мүшесі бар. Мәжілістегі 107 орынның 7-еуі коммунистерге тиесілі.
2004 жылғы Мәжіліс сайлауында 1,98 пайыз жинаған. Ал 2007 жылы партия Мәжіліске өткен жоқ. Сайлауда жеңіліп қалды. 2012 жылғы сайлауда 7,19 пайыз дауыс жинап, Мәжіліске барған. 2011 жылғы президент сайлауында коммунистер Жамбыл Ахметбековтің кандидатурасын қолдады. Сөйтіп, Ахметбеков сайлауға түскен. Жалпы бұл партия – марксизм-ленинизм, коммунизм идеологиясын ұстанатын партия.
Мәжілістегі үш партия осы, міне. Бұлардан өзге ресми тіркеуден өткен тағы үш саяси партия бар. Енді солар туралы аз кем айта кетейік…
«Ауыл» партиясы 2002 жылы тіркеуден өткен. Ал 2003 жылы қайта тіркеуге тұрды. Оның төрағасы Әли Бектаев қазір Сенат депутаты. 2007 жылы Мәжіліс сайлауына қатысқан. 1,51 пайыз дауыс алып, Парламентке өтпей қалды. Ал 2011 жылғы президенттік сайлауға бұл партия үміткер шығарған жоқ. 2012 жылы да Мәжіліс сайлауына түскен. Ол жолы 1,19 пайыз дауыс жинады.
2015 жылы «Ауыл» партиясы мен Қазақстанның патриоттар партиясы бірікті. Бұл социал-демократтық бағытты ұстынатын партия.
«ЖСДП» (Жалпыұлттық социал-демократтар) партиясы 2006 жылы құрылып, 2007 жылы тіркеуге тұрған. Қазір 140 мыңнан астам мүшесі бар.
2007 жылы «Нағыз Ақ жол» ҚДП мен ЖСДП күш біріктіріп, «Әділетті Қазақстан» қозғалысын құрды. 2007 жылы Мәжіліс сайлауына түсті. Бұл жолы партия 4,54 пайыз дауыс жинап, Парламентке өткен жоқ. Сол жылы «Нағыз Ақ жол» ЖСДП құрамынан шықты.
2008 жылы ЖСДП «Халық кеңесін» құрды. Оған 30 саяфси партия мен ұйымдар қатысты. Ал 2009 жылы «Азат» партиясы, Коммунистер партиясы, ЖСДП мен тіркелмеген «Алға» партиясы күш біріктірді. 2009 жылы «Азат» партиясы ЖСДП құрамына қосылды.
2012 жылы партия Мәжіліс сайлауына тағы түсті. Бұл жолы партия 1,59 пайыз дауыс жинады. Парламентке кіре алмады. ЖСДП 2011 жылы да, 2015 жэылы да президенттік сайлауға қатысқан жоқ. Ал 2016 жылы Мәжіліс сайлауына қайта түсті. 1,18 пайыз дауыс жинап, Парламентке тағы өтпей қалды.
«Бірлік» партиясы 2013 жылы тіркеуден өткен. Бұл партия туралы мағлұмат өте аз. «Әділет» және «Руханият» партиялары бірігіп құрған партия. 2016 жылы Мәжіліс сайлауына қатысқан. 0,29 пайыз дауыс жинап, Парламентке өткен жоқ. Бұл экосоциализм бағытын ұстанатын партия.
Қазіргі таңдағы Қазақстанда ресми тіркелген саяси партиялар осы. 28 жыл бойы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінде белсенді жұмыс жасаған өзге де партиялар болды.
Бұрын тіркеуде болып, кейін таратылған партиялар:
Қазақстанның аграрлық партиясы,
Қазақстанның коммунистік партиясы,
«Әділет» Демократиялық партиясы,
Қазақстанның азаматтық қоғам партиясы,
«Қазақстанның халық конгрессі» партиясы,
Қазақстанның патриоттар партиясы,
Қазақстанның халықтық-республикалық партиясы,
«Асар» республикалық партиясы,
Қазақстанның республикалық партиясы,
«Руханият» партиясы,
Қазақстанынң социалистік партиясы.
Тіркелмеген партия:
Қазақстанның пираттық партиясы.
Қызметі заңмен шектелген, тыйым салынған партиялар:
Хизб ут-Тахрир әл-Ислами,
«Алға» партиясы.
Түйіндейік. Қазақстан Парламенті – қос палаталы парламент. Төменгі палата – Мәжіліс, Жоғарғы палата – Сенат. Біз бүгін Мәжіліс туралы айттық. Мәжілістегі көп партиялы жүйе туралы, Қазақстандағы саяси партиялар туралы әңгіме қозғадық.
Расында, Қазақстан президентінің пәрменімен Парламенттің рөлін күшейту ісі қарқынды жүргізіліп келеді. Бүгінде Парламент тек заң шығарушы орган ғана емес, елдегі кадрлық саясатқа тікелей араласып отырған саяси интститутқа айналды. Президент премьер-министрді, Ұлттық банк төрағасын, бас прокурор мен ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын парламенттің келісім беруімен тағайындайды, Жоғарғы сот төрағасы мен судьялары, басқа да лауазымды тұлғалар депутаттардың келісімімен сайланып, қызметтерінен босатылады. Ал 2012 жылы көп партиялы жүйеге көшкелі бері бұл институттың ықпалы артпаса, кеміген жоқ. Қазіргі таңда Мәжілісте үш саяси партияның барын айттық. Көп партиялылық дедік қой. Бұл жалпы — мемлекетте үш, тіпті болса одан да көп саяси партиялардың бәсекелесе отырып жұмыс жасауы. Ал көп партиялылықтың қазақстандық формасы — демократиялылықтың элементі дегенді айтуға әбден болады.
Алда президент сайлауы келе жатыр. Онан соң, іле-шала парламент сайлауы өтеді. Қазақстандағы ресми тіркелген 6 саяси партияның алдағы сайлауларға белсенді араласатыны түсінікті. Солай болуы керек те. Себебі, саяси партиялардың ең басты идеологиялық рөлі – эволюциялық дамудың, саяси-әлеуметтік әм экономикалық дамудың жолын айқындау, этнос аралық әм қоғамдық тұрақтылықтың кепілі болу, мемлекеттік қызметтің меритократиялық жүйесін қалыптастыруға үлес қосу т.б. Дәл осындай ашық әрі нағыз саяси бәсекені жасау үшін бізде барлық мүмкіндіктер бар. Осымен тәмам.
Jsk ақпарат орталығы