Халықты мемлекеттегі мемлекеттік биліктің жалғыз көзі ретінде белгілейтін халықтық егемендік қағидаты оны референдум арқылы немесе өкілдер арқылы, яғни мемлекеттік органдарға билікті беру арқылы жүзеге асыруды анықтайды. Бұл қазіргі демократиялық қайта құрудың негіздерінің бірі ретінде халықтың толыққандылық принципін сипаттайды. Халық мемлекеттік істерді сайлауда дауыс беру, жеке өзі немесе саяси партиялардың құрамында мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлануы арқылы басқара алады. Сайлау құқығы мемлекеттік ауқымдағы маңызды саяси және қоғамдық мәселелерді қарауға қатысуға мүмкіндік береді. Осыған сүйене отырып, мақаланың мақсаты біздің мемлекетіміздің алдыңғы даму кезеңдерінде оларды жүзеге асыру тәжірибесі негізінде сайлау құқығы қағидаттары қолдану ерекшеліктерін қарастыру болып табылады. Жүйелік және статистикалық әдістерді жалпы ғылыми әдістер ретінде қолдану сайлау құқығы қағидаттары институтын жиынтықта, бір-бірімен өзара әрекеттесуде қарастыруға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, екіншісі зерттеу объектісінің құрамдас бөліктерін сандық сипаттау үшін қажет. Жұмысты жазудың арнайы-құқықтық әдісі зерттелетін жұмыс объектілерінің кейбір аспектілерін қарастыру үшін, сондай-ақ жұмыстың теориялық компонентінің практикалық құрамдас бөлігімен байланысын бөліп көрсету үшін қажет. Бұл қолданылатын құқықтық ұғымдар мен ережелердің мазмұнын зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын жүзеге асыру кезеңдерін былайша сипаттауға болады: 1) жоғарыда аталған тақырып бойынша зерттеушілердің ғылыми жұмыстарын қарау; 2) ғылыми дереккөздерді зерттеу бойынша қызметтің реттілігін анықтау; 3) мәселеге талдау жүргізу негізінде тақырып бойынша зерттеуді іске асыру; 4) зерттелетін тақырып бойынша нәтижелер мен қорытындыларды анықтау. Зерттеу объектісін іс жүргізу – құқықтық және материалдық-құқықтық қамтамасыз етудің болуы олардың бүкіл сайлау жүйесіне сәйкес келу қажеттілігін анықтайды. Сонымен қатар, сайлау процесіне осындай дәл, алдын-ала анықталған қатынас барлық қағидаларға ие емес. Олардың кейбіреулерінің әрекеті қарастырылып отырған құқықтық қатынастардың тиісті субъектілеріне қатысты белгіленеді. Белгілі бір қағидалалар сайлау процесінің кейбір кезеңдерінде жүзеге асырылады. Атап айтқанда, бұл процестің жиілігі қағидатына қатысты. Сондықтан, Д. М. Худолей бойынша, сайлау құқығының басқа қағидаттарының ережелерін қамтитын іргелі, күрделі қағидаттарды анықтауға болады. Сайлау құқығының қағидаттарын М.А. Сәрсембаев жеке (субъективті), ұйымдастырушылық, кепілдік және профилактикалық болып бөледі. Теңдік, сайлау бостандығы, белсенді және пассивті сайлау құқығы, дауыс беру құпиясы, әмбебаптық, еріктілік қағидаттары жеке болып табылады. топқа сайлаудың кезеңділігі, баламалылығы, тікелей сайлау құқығы қағидаттары кіреді. Үшіншісіне сайлау туралы заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік, қарастырылып отырған құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңсыз әрекеттеріне шағымдану қағидаттары енгізілген. Жоғарыда аталған барлық қағидаттар мемлекет басшысын, елдің заң шығарушы органының депутаттарын, жергілікті өкілді органдар мен облыстар мен республикалық және облыстық маңызы бар қалалардан тыс елді мекендер басшыларын сайлауды өткізу кезінде қолданылады. «Сайлау туралы» Конституциялық заң Қазақстанда сайлау қызметін жүзеге асыру рәсімін нақтылай отырып, осы институттардың конституциялық сипатын айқындайды . Тікелей сайлау құқығы қағидатын іске асыру Президентті, Парламенттің төменгі палатасының және барлық деңгейдегі жергілікті өкілді органның депутаттарын сайлау өткізу кезінде жүзеге асырылады. Қарастырылып отырған қағидаттың мәні — мемлекет азаматтары заңнамада белгіленген мерзімде таңдаушыларсыз тікелей таңдайды. Конституцияда айқындалған осы қағидаттың мазмұны қазіргі уақытқа дейін өзгеріссіз қалды, осыған байланысты оны қолдану елдің барлық жүргізілген сайлау процестерінде сақталды. Парламенттің жоғарғы Палатасының депутаттары мен облыстар мен республикалық және облыстық маңызы бар қалалардан тыс елді мекендердің басшыларын сайлау кезінде сайлау процесіне қатысты, жанама сайлау іске асырылады. Бұл ретте жоғарыда аталған сайлау құқығының барлық қағидаттары тікелей және жанама сайлау кезінде де сақталады. Конституциялық реформаларға сәйкес Парламент Мәжілісіне жанама сайлау мүмкіндігі Қазақстан халқы Ассамблеясынан тоғыз депутатқа президенттік квотаның күшін жоюды енгізу және бес депутатқа осы квотаны Парламент Сенатына енгізу арқылы жойылды. Соңғысында Мемлекет басшысы тек он депутатты тағайындайды, олардың жартысы – Қазақстан халқы Ассамблеясынан.
Jsk ақпараттық агенттігі